Kitscherige grafkisten en onpersoonlijke urnen uit brochures – daar moeten we het doorgaans mee doen als we afscheid nemen van dierbaren.
Waarom zijn er nog steeds zo weinig mogelijkheden om een uitvaart smaakvol vorm te geven, terwijl dat misschien juist wat troost zou kunnen bieden?
Tekst: Joline van den Oever Publicatie: Volkskrant Magazine 3 oktober 2020
'En dan hebben we ook nog een ‘groene grafkist’ van Hollands hout, gemaakt in samenwerking met Staatsbosbeheer’, besluit de begrafenisondernemer. Het is januari 2011 en een paar dagen nadat mijn vader plotseling dood is neergevallen worden we door een brochure met grafkisten geloodst. Kisten in hoogglans lak voorzien van goudkleurige handvatten, met of zonder tierelantijnen, van binnen soms nog luxer bekleed dan menig roodvelours bankstel. Liever zie ik mijn vader natuurlijk helemaal niet in een kist liggen, maar als het dan toch moet, laat het dan niet zo’n glimmende kitschkist uit de Monuta-brochure zijn. De opluchting is dan ook groot als de begrafenisondernemer, die ons bedenkelijk fronsen kennelijk niet ontgaan is, uiteindelijk zijn duurzaamheidskaart trekt. Ik kijk mijn moeder en zusjes aan en gezamenlijk knikken we: ja, onze milieubewuste vader, biologieleraar van beroep, hoort in die minimalistische kist van onbehandeld hout, waarvoor ter compensatie ook nog eens een nieuwe boom geplant zal worden.
De 'Groene Uitvaartkist' van Staatsbosbeheer
Bijna tien jaar na dato denk ik terug aan dat kleine beetje troost dat het juiste ontwerp van de kist ons toentertijd bood, tijdens het lezen van Je bent jong en je rouwt wat, het boek dat journalist en ervaringsdeskundige Lisanne van Sadelhoff na de dood van haar moeder schreef. Als Van Sadelhoff in het ziekenhuis te horen krijgt dat haar moeder zal overlijden, valt haar het volgende op: ‘Ik ging de kring rond: iedereen zat op die lelijke plastic stoelen. Hadden ze mensen die zulk hard nieuws te horen hebben gekregen geen zachtere stoelen kunnen geven?’
Het zet me aan het denken: zou design ook figuurlijk een verzachtende rol kunnen spelen in een rouwproces? Als designjournalist dacht ik gewoon gevoelig te zijn voor esthetiek, maar is niet simpelweg iedereen, ook de niet-designliefhebber, gebaat bij een aandachtig vormgegeven afscheid?
Ik bespreek het met een andere ervaringsdeskundige: pr-consultant Eva Peters verloor haar beide ouders in twee jaar tijd. Het gebrek aan passende uitvaartbegeleiding deed haar beslissen het roer om te gooien en een digitaal platform te beginnen voor alles wat te maken heeft met een mooi afscheid: Modern Mourning. We praten over het belang van vormgeving en hoe een gebrek daaraan een doorn in het oog kan zijn. Zoals de lay-out van het dienstboekje voor mijn vaders afscheid – mijn zus besloot het ondanks alle begrafenishectiek zelf vorm te geven vanwege de beperkte grafische kwaliteiten van de kerk – en het povere aanbod aan urnen, die stuk voor stuk ‘urn’ en ‘dood’ schreeuwen. Peters koos zelf voor een oud koektrommeltje voor de as van haar vader en voor een matroesjkapoppetje voor haar Russische moeder. Een deel van de rouwbloemen, die normaliter worden weggegooid, liet ze drogen en in epoxyhars gieten. Ze staan in de vitrinekast tussen wijnglazen en servies. Aan dat soort relikwieën, aandenkens voor in huis, had ik zelf nooit gedacht. Waarom had onze begrafenisondernemer ons niet op zulke ideeën gebracht?
Beeld: Monique Bröring
Exit Here-oprichter Oliver Peyton vindt het hoog tijd dat we meer aandacht gaan besteden aan het vormgeven van onze uitvaart: ‘We nemen ruim de tijd om verjaardagen, jubilea en bruiloften aan te kleden, maar in onze cultuur stuiten we nog op veel weerstand als het aankomt op het bespreken van hoe ons afscheid eruit moet zien.’ Ontwerper en designcriticus Phineas Harper schrijft in een column voor designplatform Dezeen in 2016 dat de vraag er wel is, maar het aanbod achterblijft: ‘Op het moment dat mijn Nike-sneakers gepersonaliseerder zijn dan mijn begrafenis, weet je dat er iets niet deugt aan de manier waarop we sterven.’ Harper stelt dat de keuzevrijheid in onze consumptiemaatschappij onmetelijk is, behalve als het gaat om de dood. In de reguliere uitvaartwereld zijn er nog maar bar weinig smaakvolle opties om uit te kiezen.
Zelfstandig begrafenisondernemer Susanne Duijvestein van Susanne bij Afscheid benadrukt het belang van personalisatie: ‘Een uitvaart is een portret van iemand waarmee je diegene kunt herinneren en eren. Elk aspect daarvan moet kloppen en daarbij speelt vormgeving een grote rol. Helaas heerst in de uitvaartbranche een dwingende standaard, omdat zo het meeste geld wordt verdiend. Terwijl er een veel ruimer scala aan mogelijkheden is, dat je niet wordt getoond. Veel mensen weten bijvoorbeeld niet dat je geen kist hoeft te kiezen, maar ook begraven kunt worden in een wade: gewikkeld in een doek. Een vriendelijker en zachter alternatief, waarbij de contouren van het lichaam zichtbaar zijn.’
Waar komt de groeiende vraag naar een gepersonaliseerd rouwproces vandaan? Eigenlijk is het logisch, ontdek ik in de tentoonstelling (Re)design Death in het Cube Design Museum in Kerkrade (te zien t/m 30 december). Hoe minder verbonden we zijn aan religieuze instanties en hoe meer voorgeschreven ceremonies wegvallen, des te meer mogelijkheden komen er vrij om zelf het afscheid vorm te geven. Zo tonen ontwerpers Visser & Meijwaard en kunstenaar Linda Nieuwstad een kleurrijk ensemble van herbruikbare rouwboeketten van vrachtwagenzeil en een doodskist van dito materiaal. Modeontwerper Jingle Yu steekt de lijkzak in een nieuw jasje: zijn ‘Die Fabulously’-begrafeniscouture moet de doden de kans geven om het leven net zo sprankelend te verlaten als ze erin stonden. Yu werd geïnspireerd door zijn transseksuele tante, die, haar voorkeur ten spijt, door familieleden in mannenkleren werd begraven – ze heeft zich waarschijnlijk omgedraaid in haar graf. Stijlvol vind ik de diepblauwe glazen ‘Dome’-urn van Maria Tyakina, gemaakt om een mooi plekje in huis te geven in plaats van om achter te laten in een kil mausoleum. Geen gek idee voor op het dressoir, want het is net een hippe designlamp.
Mijn vraag of design troost kan bieden, wordt beantwoord door twee andere ontwerpen in de expositie. Die, door de coronacrisis, angstaanjagend actueel blijken, terwijl ze al ver voor de covid-19-uitbraak zijn bedacht. Zo miste ontwerper Mia Cinelli na het overlijden van haar schoonvader zijn omarming en liet ze zich inspireren door therapeutische verzwaringsdekens, die door hun gewicht op het lichaam stress verminderen. ‘The Weight’ is een kruising tussen een verzwaarde sjaal en een kraag met twee armen, die als een omhelzing op de schouders drukt. Ook handig voor wie behoefte heeft aan een knuffel in tijden van social distancing. Of neem de ‘End of Life Care Machine’ van Dan Chen, ontworpen voor naast het sterfbed. De robot begeleidt met mechanisch strelen en kalmerende woorden terminale patiënten bij het uitblazen van hun laatste adem. Het lijkt cru om dit over te laten aan een machine, maar met het oog op besmette patiënten die geen bezoek mogen ontvangen, biedt hij wellicht toch iets van troost.
'The Weight' Mia Cinelli / Visser & Meijwaard en kunstenaar Linda Nieuwstad
De coronacrisis heeft de ontwikkelingen in de uitvaartbranche sowieso in een stroomversnelling doen belanden, vertelt uitvaarttrendwatcher Marieke van der Weiden, die met haar bedrijf Funeral Rockstars trendtours doet en lezingen geeft om de traditionele uitvaartbranche te inspireren. ‘Hè? Waar hééft zij het over? hoorde ik mensen denken toen ik het drie jaar geleden over ‘uitvaartdrive-throughs’ had, bedoeld als flexibele en mobiele uitvaartlocaties met minder inmenging van personeel. Door de crisis is deze manier van afscheidnemen nu plotseling wél razendsnel geïmplementeerd door uitvaartorganisaties.
Op het gebied van design zie ik veel kansen in de digitale rouwbeleving, van virtual reality-systemen waarmee je een digitale kerk bezoekt om een uitvaart bij te wonen waarbij je niet fysiek aanwezig kunt zijn of te rouwen wanneer het jou uitkomt, tot een overledene als hologram in huis laten terugkomen, zodat het voelt alsof die persoon er nog een beetje is.’ Veel van wat Van der Weiden tegenkomt is nog in de conceptuele fase: ‘Het zijn vooral designstudenten en branchevreemden die dit soort ontwerpen initiëren. Uitvaartondernemingen bieden het nog helemaal niet aan.
Toch vraagt een nieuwe generatie nabestaanden wel degelijk om vernieuwing. De gemiddelde plechtigheid duurt 45 minuten, gevolgd door koffie en cake. Uit mijn onderzoek naar de uitvaart van de toekomst bleek dat nabestaanden zich hierbij toeschouwers voelen van een schouwspel dat aan hen voorbij trekt, iets wat niet meer past in onze beleveniseconomie. Vanuit mijn achtergrond als marketeer hoop ik dat commerciële merken hier vaker op gaan inspringen, maar die vinden de dood nog niet echt sexy. Terwijl ik toekomst zie in rouwcafés onder de vlag van een bekend biermerk of het kopen van een Chanel-kist bij de Bijenkorf.’
'Bitter Pill'-urn Exit Here / 'Dome’-urn van Maria Tyakina
Ook zelfstandig begrafenisondernemer Susanne Duijvestein benadrukt dat de grootste veranderingen van buiten de branche komen: ‘Begrafenisbeurzen zijn er volop, maar ik vind ze allemaal verschrikkelijk. Ik doe eerder inspiratie op tijdens de Dutch Design Week, waar de dood al jaren een terugkerend thema is onder jonge ontwerpers.’
Gaandeweg kom ik erachter dat er heus mogelijkheden zijn voor een persoonlijk afscheid, maar dat ze nog niet voor het oprapen liggen. En in de wervelstorm waarin je na een overlijden terechtkomt – zeker als dat, zoals bij mijn vader, onverwacht is – wil je niet ver moeten zoeken naar keuzemogelijkheden. Wellicht dat we in de toekomst een designdoodskist kunnen oppikken op de meubelboulevard of zelfs bij Ikea; ontwerpers Nelleke van Lomwel en Laura Hooreman gaven alvast een voorzetje door een handleiding te maken waarmee je Ikea’s fictieve ‘Dödlik’-kist in elkaar kunt zetten. Tot die tijd kunnen we onszelf en onze nabestaanden een handje helpen door te praten over wat we een mooi afscheid vinden – ook al lijkt de dood nog ver weg. Zo kun je met de ‘funeral composer’-app alvast je uitvaart plannen door het uploaden van muziek en beeldmateriaal.
Ik zou ermee geholpen zijn geweest, want wat nou precies het favoriete liedje van mijn vader was, dat wisten we eigenlijk niet. Of volg het advies van ontwerper Carmen López Brío, die een bronzen ring ontwierp voor om een kledinghanger, waarmee je kunt aangeven welke laatste outfit je voor jezelf had bedacht. De wetenschap dat er al van tevoren is nagedacht over de vormgeving van een afscheid, kan troost bieden aan de nabestaanden. En dat is geen overbodige luxe. Want zoals uitvaarttrendspecialist Marieke van der Weiden zegt: ‘You only die once’.
